Bron: Stenen Getuigen
door Kim Heuvelmans
BOEi heeft de afgelopen 25 jaar een flink track record opgebouwd als adviseur bij herbestemmingen van cultureel erfgoed. Hierdoor zijn we zijdelings betrokken bij veel mooie en interessante projecten in het land. Inmiddels mogen we onze expertise ook in het overzeese Koninkrijk inzetten: in Curaçao ondersteunen we bij de ontwikkeling van het Sint Elisabeth District. Hier staat onder andere het Sint Elisabeth Hospitaal: een ziekenhuis dat ruim 160 jaar een belangrijke rol speelde in de wijk. En wat blijkt: het is ook de geboorteplaats van één van onze BOEi’ers!
Het Sint Elisabeth Hospitaal is opgericht in 1855 door Monsigneur F.E. Kieckens en heeft zich in de ruim 160 jarige geschiedenis ontwikkeld van verpleeghuis naar ziekenhuis en medisch- en verplegingsopleidingsinstituut. Monseigneur Kieckens behoorde tot de Congregatie van de Fraters van Tilburg. Hij trok in 1848 vanuit Breda naar Curaçao en zette zich in voor de armen en behoeftigen op de eilanden. Hij haalde zusters uit Nederland naar het eiland om de zieke armen te verzorgen in het door hem opgerichte verpleeghuis.
Bron: Stenen getuigen
De meesten van de zusters kwamen uit Brabant en behoorden tot de orde van de Zusters Franciscanessen. Voor veel van hen was het een enkele reis naar Curaçao om zich daar met hart en ziel in te zetten voor de hulpbehoevende bevolking van Curaçao. Tussen 1855 en 1988 zijn in totaal 242 zusters werkzaam geweest in het hospitaal. Deze zusters woonden op de zolder van het hospitaal in kleine chambrettes. Ze werkten in het ziekenhuis vanuit liefdadigheid. De zusters verpleegden niet alleen de armen. Ze boden hen in de loop van de jaren ook uitzicht op een betaalde baan in het ziekenhuis door ze op te leiden in de verpleegkunde, technische dienst, of bijvoorbeeld tot tuinman. Verpleegsters die een salaris betaald kregen kwamen er pas in de jaren 80 van de vorige eeuw.
Bron: Stenen Getuigen
Het hospitaal moderniseerde snel. De huisvesting verbeterde en werd uitgebreid, de beddencapaciteit ging omhoog, het aantal behandelingen en verplegingen steeg net als het aantal medische specialisten en verpleegkundigen die er werkzaam waren.
Het hospitaal groeide van een gasthuis voor de allerarmsten die geen thuiszorg kregen tot een volwaardig ziekenhuis waar het merendeel van de bevolking geboren is. Het werd het grootste algemeen ziekenhuis van de Nederlandse Antillen. Tevens was het het opleidingsinstituut voor coassistenten, assistenten en praktijkopleidingen voor verpleegkundigen en andere zorgprofessionals zoals OK-assistenten en apothekersassistenten vanuit Nederland en vanuit de lokale opleidingsinstituten. Het ziekenhuis was al deze jaren een belangrijk onderdeel in het leven van de (voormalige) patiënten en hun familie. Hele generaties zijn er geboren en verpleegd.
In 1944 bezoekt prinses Juliana het rooms-katholieke St. Elisabeth Hospitaal met rector Hulsman. Bron: Nationaal Archief, NL-HaNA_2.24.01.04_0_935-1533
Inmiddels is er een nieuw modern ziekenhuis gebouwd ter vervanging van het Sint Elisabeth Hospitaal: het Curaçao Medical Center. Een deel van het oude ziekenhuis is gesloopt en voor het overige deel wordt nu een nieuwe functie gezocht.
De gebouwen
De oudste delen van het hospitaal zijn gebouwd tussen 1855 en 1898. Sindsdien is het complex regelmatig uitgebreid en aangepast om te kunnen voldoen aan de patiëntenstroom en de ontwikkelingen in de zorg en medische wetenschap. In het complex zijn verschillende bouwfases terug te vinden en is de oorspronkelijke opzet regelmatig aangepast. Het eerste ontwerp, waar nu nog maar weinig van over is, was een paviljoensysteem samengesteld uit een complex van gebouwen. Aan het begin van de twintigste eeuw werd het ziekenhuis wegens gebrek aan ruimte verder uitgebreid en deels herbouwd.
Het ziekenhuis had tot de jaren negentig van de vorige eeuw verschillende zalen en afdelingen waar mensen van verschillende geslachten, rangen en standen apart werden verpleegd. Zo waren er in het carré zalen voor onvermogende vrouwen, een afdeling voor gebrekkige en oude vrouwen, en verschillende ziekenkamers in de 1e, 2e en 3e klas. De onderste kamers waren voor de armen. Dit betrof het merendeel van de kamers. Daarboven waren de 2e klasse kamers gesitueerd. De eerste klasse kamers waren zeer ruim opgezet en lagen op de hogere verdiepingen waar de wind de ruimte had en galerijen voor verkoeling zorgden.
Oktober 1955. Bron: Nationaal Archief NL-HaNA_2.24.14.02_0_252-2761
In de jaren 20, 30, 40 en 50 volgden diverse aanbouwen en uitbouwen, waaronder de kapel en westvleugel door C.M. Bakker.
Bron: Stenen Getuigen
Omgaan met het klimaat
Belangrijk in het oeuvre van zowel C.M. Bakker als Ben Smit was de aandacht in het ontwerp voor het tropische klimaat. Beide architecten hebben in de jaren 40 en 50 veel nieuwe gebouwen op Curaçao ontworpen. Deze nieuwe gebouwen waren ontworpen in modernere bouwstijlen als het Nieuwe Bouwen en Art Deco i.p.v. de traditionele bouwstijlen. Bij deze ontwerpen speelde omgaan met de passaatwind een grote rol:
“Ondanks de grote hitte (…) is men in staat een koele atmosfeer te scheppen zonder gebruik te maken van mechanische luchtbehandeling, indien deze wind maar ongehinderd door het gebouw kan spelen. Een ligging diagonaal op de passaatrichting zal vrijwel steeds de meest gunstige zijn.
Bij de woning liggen de woon- en slaapvertrekken, bij openbare gebouwen, kantoren of scholen, alle werkvertrekken en leslokalen aan de windzijde.”
Bron: Bakker, C.M., Bouwkundige werken van het Gouvernement Nederlandse Antillen II, in: Bouwkundig Weekblad, 19 en 26 december 1950, nrs 51 en 52, pp. 805-814.
Door gebouwen vervolgens te groeperen rondom een patio kunnen ook de vertrekken aan de lijzijde van het gebouw profiteren van de wind. Daarnaast moet de zon zoveel mogelijk buiten gehouden worden door gebruik te maken van daken met een groot overstek, galerijen, diepe vensternissen, overstekende balkons, schermen en lichte kleuren. Vervolgens kan het gebouw geventileerd worden door beweegbare jaloeziebladen.
Bron: Stenen Getuigen
De oostvleugel van het ziekenhuis is gebouwd in 1956 in de modernistische stijl van Ben Smit. Een belangrijk onderdeel van zijn ontwerp is de aandacht voor het comfort van de patiënten. Daarom moest er een goede luchtcirculatie zijn. Om de hitte buiten te houden was ook een goede positie t.a.v. de zon van belang. Aan de kopse kant kwam er een betonnen zonwering met daartussen draaibare shutterramen en op de zuidgevel beweegbare en stelbare lamellen. Er kwamen tuinen zodat patiënten gemakkelijk naar buiten konden en groen om zich heen hadden. Bij het ontwerp van de kinderafdeling maakte hij brede gangen zodat de kinderen zowel buiten als binnen in de gang konden spelen.
Bronnen:
Een eeuw architectuur op Curaçao door Ronald G. Gill
De fraters van Zwijsen. 100 jaar fraters op de Nederlandse Antillen.
Stenen Getuigen, van honderd jaar sint Elisabeth gasthuis Curaçao
Meer lezen?
- Zie hier alle andere BOEi blogs
- Kijk ook eens bij Mensen vertellen over Monumenten
