Ik mag deze periode een bouwhistorisch onderzoek doen naar één van de watertorens van BOEi. Een mooie aanleiding om de BOEi Blog van deze maand over watertorens te schrijven. Watertorens zijn, net als de graansilo’s die een paar maanden geleden voorbij kwamen duidelijke herkenningspunten.
Watertorenstichting
De algemene informatie over de watertoren is terug te vinden in diverse boeken. Er zijn boeken te vinden over ‘de watertoren’, maar ook over watertorens per provincie of in een bepaalde periode. Zo is er bijvoorbeeld Watertorens in Nederland van Henk van der Veen, Watertorens in Utrecht van R. Blijdenstein en Watertorens in Nederland 1856-1915 van Pauline Houwink.
Wil je meer weten over een specifieke watertoren? Dan is het een idee om als volgende stap het archief van de Nederlandse Watertoren Stichting te raadplegen. BOEi beheert dit archief en het is op afspraak in te zien. Er zijn 135 boeken, dozen vol ansichtkaarten, foto’s, bouwtekeningen, verzamelalbums met foto’s en krantenknipsels. Zelfs een aantal technische onderdelen van waterleidingbuizen, schilderijen met watertorens en een schaalmodel van de watertoren in Overveen maken deel uit van het archief. Eerlijk gezegd ligt er zoveel informatie dat je niet meteen weet waar te beginnen.
Gelukkig is ook een deel van de collectie gedigitaliseerd en geordend per plaats. Onder de plaats Wageningen vind je daar o.a. het volgende: het bestek uit 1897 voor de voorganger van de huidige watertoren, een artikel met doorsneden van deze watertoren uit het Bouwkundig Tijdschrift deel 18 uit 1900, diverse krantenartikelen van de afgelopen 20 jaar, ingescande oude afbeeldingen en een boekje over 100 jaar leidingwater in Wageningen. Hoeveel er in de digitale dossiers te vinden zijn, verschilt per toren. Van de meeste torens zijn oude foto’s, bouwtekeningen en allerhande artikelen en krantenknipsels te vinden. Bij een enkele toren ontbreek de bouwtekening of de fotobijlage. De bouwtekeningen van de nieuwe watertoren van Wageningen (1948) zaten er bijvoorbeeld niet bij. Deze heb ik recent ontvangen van de gemeente en zijn nu ook toegevoegd in het digitale archief.
Wat is een watertoren?
Een watertoren is een toren met bovenin een hoog reservoir dat aansluit op de waterleiding. De torens werden gebouwd op plekken waar geen heuvels (van voldoende hoogte) waren om het reservoir op te zetten én het dus niet mogelijk was om een hoog genoeg waterpeil te krijgen. De gewenste hoogte was tussen de 22 en 30 meter boven maaiveld. Bij een groter leidingnetwerk moest de druk hoger zijn en kon de gewenste hoogte van het reservoir oplopen tot 50 meter boven maaiveld. Het reservoir in de watertoren werd gevoed met (grond)water, afkomstig uit duinen en heide. Dit water werd eerst gefilterd in filterbedden (met grof grint, zand en houtskool), dan opgeslagen in reinwaterkelders en vervolgens vanuit de kelder naar het reservoir gepompt. Vanuit het reservoir ging het water via een buizennet naar de gebruikers.
Een watertoren was dus onderdeel van een groter complex. Naast de watertoren was er doorgaans een groot bassin met de filters, of een filtergebouw, een reinwaterkelder en een pompinstallatie met stoomketel om de pomp aan te sturen aanwezig. De pompinstallatie kon in de watertoren staan of in een apart machine/pompgebouw. Uit het bestek van de watertoren in Wageningen blijkt dat ook een machinistenwoning en een kolenloods bij een watertoren konden horen.
Het uiterlijk van een watertoren
De vorm van een watertoren wordt bepaald door een aantal factoren: de techniek (met name van het reservoir), de bouwmaterialen die beschikbaar waren, het budget en de heersende stijl. Torens van vóór 1890 zijn bijna altijd recht van bouw en torens van ná 1890 hebben een versmallende onderbouw met een uitkragende bovenbouw. De negentiende-eeuwse watertorens zijn gemetseld in diverse (neo)stijlen. De watertorens uit het begin van de twintigste eeuw zijn gemaakt van nieuwe materialen, zoals beton en kragen niet of nauwelijks meer uit. Waterleidingbedrijven zagen de watertorens als hun visitekaartje en besteedden daarom veel aandacht aan het uiterlijk van de torens. Ontwerpers hebben geprobeerd om van iedere toren iets bijzonders te maken. De Nederlandse watertorens zijn daardoor een unieke verzameling geworden.
Watertorens in Nederland
De eerste drinkwaterleiding in Nederland werd in 1854 in gebruik genomen. In 1900 hadden 60 gemeenten een waterleiding en in 1914 had 80% van de bevolking toegang tot drinkwater. In 1968 was 99% van de woningen aangesloten op het drinkwaterleidingnet. Er zijn ruim 260 watertorens gebouwd voor de centrale drinkwatervoorziening, waar er nog ca. 175 van over zijn. Slechts enkele van deze zijn nog in gebruik als watertoren. Sinds de jaren 50 wordt als alternatief voor een watertoren een hydrofoorinstallatie of windketel gebruikt. Naast watertorens voor de centrale drinkwatervoorziening zijn er nog drie andere soorten watertorens:
- Watertorens voor de watervoorziening van de stoomlocomotieven van de spoorwegen en tramwegen. Hiermee konden ze in korte tijd snel de watertanks van locomotieven vullen. Deze torens zijn bijna allemaal verdwenen.
- Watertorens op industriële complexen werden gebruikt als blustoren bij brandgevaarlijke bedrijven, voor proceswater of spoelwater.
- Ziekenhuizen. psychiatrische inrichtingen en particulieren (zoals landhuiseigenaren) die zelf een watertoren bouwden als onderdeel van kleine drinkwatervoorzieningen op plaatsen waar nog geen leidingnet aanwezig was. Een voorbeeld hiervan is de watertoren van Duin en Bosch in Castricum en de inpandige watertoren in de instelling Huize Vincentius in Udenhout
Watertorens bij BOEi
BOEi heeft op dit moment vijf watertorens in bezit met elk een heel eigen stijl en in vier verschillende provincies. Drie van deze watertorens zijn herbestemd: de toren in Sint Jansklooster tot uitkijkpost, de toren bij Castricum tot een hotelkamer en de toren in Den Bosch tot horeca en kantoor. De toren in Wageningen op de Wageningse Berg wacht nog op een nieuwe bestemming. De vierde toren is een inpandige toren in de voormalige instelling Huize Vincentius. Dit gebouw wordt herbestemd tot woningen.
Door Kim Heuvelmans
>> lees hier de andere edities van de BOEi Blog
