Bron: Holechistorie
Door Kim Heuvelmans
Onlangs droeg BOEi na meer dan een decennium restauratie en herbestemming, het Hazemeijer-complex in Hengelo over aan nieuwe eigenaar Roelofs & Haase. Het Hazemeijer-complex uit 1907 is een industrieel terrein van ruim drie hectare, met daarop acht monumentale fabrieksgebouwen, een groot parkeerterrein en een woonhuis. Roelofs & Haase is een lokaal geworteld familiebedrijf die het project verder gaat ontwikkelen. Ook zal in 2021 Oyfo openen, de kers op de taart van de herbestemming van dit bijzondere complex. Oyfo is een kunst- techniekmuseum en beidt daarnaast vrijetijdscursussen en workshop beeldende kunst, muziek, dans, theater, techniek en erfgoed voor alle leeftijden en niveaus. Een mooi moment om het project nog een keer in de schijnwerpers te zetten en jullie mee te nemen in de geschiedenis van de fabriek.
De HH van Hazemeijer Hengelo kom je door heel Nederland tegen. In oude fabrieken kom je ze steevast tegen op de overgebleven elektra kastjes en ook forenzen komen dagelijks sporen van de fabriek tegen: let bij het betreden van de trein eens op de traptreden. In sommige treinmodellen staat daar een plaatje met de kenmerkende HH.. De naam Hazemeyer is onlosmakelijk verbonden met de komst van elektriciteit in het dagelijks leven.
Het gebruik van elektra vanaf het einde van de negentiende eeuw had een enorme impact. Het veranderde fabrieken, het openbare leven, huishoudens en het gezinsleven ingrijpend. De toepassing van elektriciteit in huishoudelijke apparatuur en verlichting veranderde veel in het dagelijks leven. Met de komst van elektrische verlichting konden kinderen bijvoorbeeld ’s avonds in een eigen kamer alleen gelaten worden met een boek zonder angst voor brandgevaar.
Floris Hazemeyer (4 april 1872 – 22 augustus 1939) richtte in 1907 de Firma F. Hazemeyer & Co. op. De firma maakte producten ten behoeve van opwekking, distributie en gebruik van elektrische energie. Deze konden gebruikt worden in de industrie, voor distributienetten en in woningen. Floris Hazemeyer had, voordat hij zijn eigen bedrijf begon, bij diverse elektriciteitsmaatschappijen en elektrotechnische bedrijven gewerkt. Hij startte met een kantoor aan huis maar kon zich al snel vestigen in een deel van een oude textielfabriek aan de Marskant in Hengelo. De eerste opdracht van het bedrijf was het vervaardigen van hoornbliksemafleiders. Snel volgde meer orders en was een grotere bedrijfsruimte nodig. De firma verhuisde naar een voormalige houtdraaierij aan de huidige Industriestraat.
Diverse in de fabriek vervaardigde producten. Bron: Holechistorie
In de beginjaren beperkte de fabriek zich tot elektrische apparaten voor sterkstroom, aangevuld met installatiewerkzaamheden. Hazemeijer draaide allemaal om de techniek van schakelen en beveiligen. Van tekentafel, tot montage: het gehele productieproces bevond zich op één fabriekslocatie.
Eerste fabrieksgebouwen aan de Marskant en aan de Haaksbergerstraat. Bron: Holechistorie
In 1913 sluit W.F.H. Jansma van der Ploeg zich aan bij Floris Hazemeijer en gaat het bedrijf verder onder de naam ‘NV Fabriek van Electrische Apparaten’. Samen kopen ze een perceel grond waar ze een nieuwe fabriek op bouwen.
De ontwikkeling van het fabrieksterrein tussen 1914 en 1931
Personeel aan het werk in de fabriek in 1914. Bron: Holechistorie
De focus werd verlegd naar de fabricage van (geheel gesloten) schakelmateriaal, apparaten, SKA-motoren en instrumenten. Zo werd er een hoogspanningsschakel-station in Sittard geplaatst en leverde ze aan de staatsmijnen in Limburg. Vanaf de jaren ’30 produceerde Hazemeijer ook telefoontoestellen voor PTT. In deze periode bereidde het bedrijf zich flink uit. Het terrein aan de Tuindorpstraat werd steeds groter en krijgt een nieuw laboratorium, er werd een vestiging opgericht in Frankrijk en er werden licentiecontracten afgesloten met firma’s in Engeland en Italië.
Een vuurleidingstoestel vervaardigd door Hazemeijer. 1937 Den Helder. Bron: NIMH
Reyrolischakelbatterij in staatsmijn Julia 1936. Bron: Historisch Centrum Overijssel
De producten werden vervaardigt uit de kunsthars bakeliet. De installatiekasten voor woonhuizen krijgen de productnaam ‘Hajaliet’, een samentrekking van Hazemeijer, Jansma van der Ploeg en bakeliet. Deze lijn wordt uitgebreid met allerlei installatiekasten en geïsoleerde stopcontacten voor thuisgebruik. Dankzij de continue verbreding en innovatie groeide het bedrijf door de jaren heen uit tot een wereldspeler en representeert het nu een bijna 100 jarige geschiedenis van productie- en innovatie-lab van elektrotechnische onderdelen en meer.
Een oude luchtopname van het terrein. Bron: Onbekend
Het fabrieksterrein in Hengelo raakte zwaar beschadigd in de Tweede Wereldoorlog. In maart 1944 werd er door de Engelsen een precisie bombardement uitgevoerd op het terrein. De fabriek was in de oorlog in Duitse handen gevallen en in de fabriek werden (ook al voor de oorlog) militaire elektronische producten, zoals radarapparatuur, gemaakt. Na de oorlog werd gestart met herstelwerkzaamheden.
In 1955 elektrificeerden Hazemeijer delen van de Nederlandsche Spoorwegen met magnefixschakelaars en in 1958 verzorgde het de verlichting van het stadion van Feijenoord. Eind jaren 50 is het terrein aan de Tuindorpstraat te klein en wordt er een nieuwe fabriek gebouwd aan de Binnenhavenstraat speciaal voor het maken van Magnefixschakelaars.
Het terrein in de tweede helft van de 20e eeuw. Bron: Onbekend
Het terrein in de tweede helft van de 20e eeuw. Bron: Onbekend
In 1963 fuseerde Hazemeijer met Heemaf Hengelo tot Holec. Door deze samenwerking konden beide bedrijven een rol blijven spelen op de internationale markt. De bedrijven blijven werken onder hun eigen naam. In de loop van de jaren 60 volgen er diverse fusies gevolgd door reorganisaties en ontslagen in de jaren 70. Na het vertrek van Holec-Hazemeijer in 2000 naar een andere locatie in Hengelo blijft een industrieel complex achter van formaat en karakter. Een terrein op een bijzondere locatie ingeklemd tussen twee treintracees, de Tuindorpstraat en de Emmaweg tegen het centrum van Hengelo aan.
Het terrein in 2006. Bron: Peter Nijhof
BOEi ontfermde zich over het complex in 2009 en gaf Hazemeijer Hengelo een tweede leven. De afgelopen acht jaar is het geworden tot een plek waar creativiteit en techniek elkaar ontmoeten. Onder de nieuwe eigenaar wordt die toekomst verder vormgegeven.
Het terrein in 2015. Bron: BOEi, Jan van Dalen fotografie
Bedrijfscultuur
Hazemeijer was niet alleen vooruitstrevend in de producten die er werden ontwikkeld, maar ook in de heersende bedrijfscultuur. Voor de inwoners van Hengelo had Hazemeijer een belangrijke betekenis. Hazemeijer was een bedrijf met een relatief vrije organisatiestructuur. Toen dit nog niet vanzelfsprekend was, kwam er in Hazemeijer al een emancipatieproces op gang voor gelijkheid tussen beambten en handarbeiders. Het was het eerste bedrijf met variabele werktijden voor iedereen en het personeel kreeg allerlei kansen tot zelfontplooiing. Nadat het complex in de Tweede Wereldoorlog zwaar was gebombardeerd, werd het na beëindiging van de oorlog met vereende krachten weer opgebouwd en vormden en het een baken van werkzekerheid en hoop. Hazemeijer heeft dan ook een betekenisvolle rol gespeeld in het leven van vele Hengeloërs.
Bronnen:
Eaton Electric, 100 jaar passie voor elektrotechniek 1907-2007
R. Hermsen, De historie van Hazemeyer , www.holechistorie.nl/hazemeyer
Meer lezen?
- Zie hier alle andere BOEi blogs
- Kijk ook eens bij Mensen vertellen over Monumenten
