BOEi Blog – auteur Kim Heuvelmans
Bouw van de Generaal de Bonskazerne, Foto: Nationaal Instituut voor Militaire Historie, Technische Dienst Luchtvaartafdeling 2011-0747
Op 1 april kreeg ik een verzoek van onze bouwkundige of ik wilde uitzoeken hoe de windvaan die ooit op de kazerne in Grave (eigendom van BOEi, nu in restauratie) had gestaan er uit zag en of deze mogelijk nog ergens in een depot zou kunnen liggen. Afgelopen april ben ik druk op zoek geweest naar deze missende windvaan. Het bleek helemaal nog niet zo gemakkelijk en het werd een heuse queeste. Tijdens de zoektocht stuitte ik op de term ‘Boostkazerne’, waar Grave er eentje van is. In deze BOEi Blog meer over de Boostkazernes, de Generaal de Bonskazerne, en natuurlijk de windvaan.
De Generaal de Bonskazerne is gebouwd in 1939. De aanleiding voor het bouwen van de kazerne in Grave is de aanleg van de Peel-Raamstelling. Deze stelling uit 1939 was een waterlinie die liep van de Belgische grens bij Weert tot aan Grave, en moest beschermen tegen een aanval vanuit het oosten. De kazerne in Grave zou deel uit gaan maken van deze linie.
Generaal de Bonskazerne, Foto BOEi (Jan van Dalen)
Vanwege de toenemende spanningen in Europa door de dreiging vanuit Duitsland, werd halverwege de jaren ’30 duidelijk dat Nederland acties moest ondernemen om zich militair voor te bereiden op een mogelijke aanval. Na een aantal jaar discussiëren werd in 1938 de defensiebegroting verdriedubbeld en werd de dienstplichtwet aangepast. Hierdoor bleven dienstplichtigen langer in dienst en werd het aantal manschappen anderhalf keer zo hoog. Om deze manschappen onderdak te bieden moesten diverse nieuwe kazernes gebouwd worden en bestaande kazernes uitgebreid. In 1937 werd besloten om op meerdere plaatsen, hoofdzakelijk langs de zuid- en oostgrens van Nederland, nieuwe kazernes te bouwen, waaronder dus die in Grave.
Omdat de nieuwe kazernes voor alle manschappen er snel moesten komen, werd besloten om het voorbereidende werk centraal door de Genie (de bouwers van de landmacht) te laten uitvoeren. Ze hadden zes maanden om al het voorbereidende werk te doen. Het ontwerp van de kazernes is gemaakt door A.G. Boost, de kapitein der genie*. Voor de architectonische details werd advies gevraagd aan R. Schoemaker en N. Lansdorp (deze laatste kennen we van de Centrale Markthal in Amsterdam). De 16 kazernes moesten vervolgens in een jaar gebouwd worden en op 1 maart 1939 klaar zijn.
Het standaardontwerp van Boost
Eind september 1937 begon Boost met tekenen. Hij ontwierp een sobere, doelmatige infanteriekazerne in twee varianten. Het werd een standaardontwerp dat voor alle nieuwe kazernes model zou moeten staan. Gestandaardiseerde ontwerpen waren in de jaren 30 nog ongebruikelijk. Kazernes werden altijd individueel ontworpen, maar dit was deze keer te kostbaar en tijdrovend.
Bouw van de Jan van Schaffelaarkazerne in Ermelo. Foto: Nationaal Instituut voor Militaire Historie, Digitale Selecties DS0003-0012
Het ontwerp maakte gebruik van het paviljoensysteem. Dit systeem, waarbij verschillende gespecialiseerde afdelingen een eigen gebouw hebben, komt oorspronkelijk van de ziekenhuisbouw. Het ordenen van de afdelingen zorgde voor een verbetering van de hygiëne en het bevorderde de efficiëntie van de organisatie. Hierdoor hoefde er niet meer gegeten te worden op de slaapzalen. Deze paviljoens werden rondom een centraal plein gebouwd. Het ketelhuis, de badvoorzieningen en de keuken werden in een gebouw samengebracht, omdat dit voor de hygiëne en het energieverbruik het efficiëntst was. Boost wist met veel moeite zijn leidinggevenden van dit plan te overtuigen.
Poortgebouw van de Engelbrecht van Nassaukazerne in Roosendaal, Foto: Nationaal Instituut voor Militaire Historie, Dienst Gebouwen, Werken en Terreinen Koninklijke Landmacht 2108_057647
Het ontwerp van Boost bestond uit een poortgebouw met een in- en uitgang dat leidde naar een centraal exercitieterrein met daaromheen drie of zes legeringsgebouwen en een keukengebouw. Met hetzelfde grondplan kon de kazerne gebouwd worden voor één of voor twee grensbataljons**. Het ontwerp voor de tweebataljons kazernes had het dubbele aantal legeringsgebouwen (zes i.p.v. drie). De tweebataljonskazernes worden ook wel regimentskazernes genoemd, omdat ze bestemd waren voor een regiment (twee bataljons plus regimentsstaf). Deze regimentskazernes hadden niet het kenmerkende U-vormige poortgebouw en hadden vaak extra gebouwen voor de regimentsstaf. Van de 16 nieuwe infanteriekazernes waren er twaalf eenbataljons kazernes en 4 tweebataljons kazernes. Daarnaast werden er ook acht kazernes voor gespecialiseerde troepen gebouwd. De kazerne in Grave is een tweebataljons kazerne.
Westenbergkazerne te Schalkhaar. Foto: Nationaal Instituut voor Militaire Historie, Leger Film- en Fotodienst/Audiovisuele Dienst KL/Mediacentrum ILMO/Mediacentrum KL 2001_N0004007-04
De standaard kazerne bestonden uit de volgende onderdelen:
- Poortgebouw met daarin de officiersmess, onderofficiersmess, het wachtlokaal, de gestraftencellen, het gymnastieklokaal, de geneeskundige dienst en de ziekenzaal
- Centrale appelplaats
- Manschappenverblijven
- Leslokalen
Interessant aan deze standaard kazernes is dat ze lang niet allemaal even standaard waren. Het grondplan van de diverse Boostkazernes kon enorm verschillen en het kenmerkende poortgebouw kwam niet overal voor. Het algemene ontwerp van Boost werd namelijk door de eerstaanwezend officier van de plaatselijke dienstenkring der genie verder uitgewerkt. Zij bepaalden de uiteindelijke plaatsing van de verschillende gebouwen op het kazerneterrein en de materiaalkeuze. Hierbij was de vorm van het kavel het uitgangspunt. Het ontwerp van Boost was dus eigenlijk eerder een systeem, waarbij verschillende door hem ontworpen bouwdelen rond een centrale appelplaats gegroepeerd werden.
Generaal de Bonskazerne, Foto BOEi (Jan van Dalen)
Gebouw B ‘t Ravelijn’ was het legeringsgebouw bij de appelplaats op de Cort Heyligerskazerne in Bergen op Zoom, Foto Nationaal Instituut voor Militaire Historie, Losse Fotografische Objecten 2000-728-015
De kazerne in Duitse handen
Ondanks de goede bedoelingen is de Bonskazerne tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog toegeëigend door de Duitsers. Duitse mannen en jongens werden er opgeleid om vervolgens rechtstreeks naar het front te worden gebracht. De Duitse Kriegsmarine en Wehrmacht gebruikten de kazerne als uitvalsbasis. Na de oorlog zaten er Engelse en Canadese militairen gelegerd.
Windvaan
Nog even terug naar de windvaan. Een lange zoektocht langs allerlei websites met oude foto’s van legerplaatsen en in archieven toonde aan dat op meerdere van de Boostkazernes een windvaan stond. Afgaande op de oude foto’s zouden dit ook leeuwen kunnen zijn, maar echt met zekerheid te zeggen was het niet. Dhr van Beveren van het mediacentrum defensie vertelde n.a.v. onze oproep op sociale media dat het bij de kazerne in Ermelo helemaal niet gaat om een leeuw maar om een afbeelding van Joris en de Draak. Joris de drakendoder, de beschermheilige van de cavalerie. Dezelfde Joris staat ook in Roermond. Van Beveren opperde dat de kazernes voor cavalerie-eenheden mogelijk ooit allemaal een Joris en de Draak hadden en de overige kazernes iets anders. Inmiddels kwam ik er door een andere tip achter dat de leeuw waar we naar op zoek waren de leeuw is die op het rijkswapen staat: een leeuw met zwaard en pijlen. Deze leeuw staat op het embleem van de Koninklijke Landmacht. Zo kwam de zoektocht voorlopig tot een einde. In de archiefstukken kwam de leeuw niet terug en de diverse oproepen op sociale media en binnen defensie kunnen vooralsnog niet aan het licht brengen wat er met de windvaan gebeurd is.
Weet u meer? Laat het dan weten via communicatie@boei.nl
Windvaan op de Van Horne Kazerne in Weert. Foto: Nationaal Instituut voor Militaire Historie, Audiovisuele Dienst Defensie/Mediacentrum Defensie 2154_D140918VK0372
* Auguste Gerard Marie Boost (1900-1985) werkte hier vanaf 1922. In 1941 startte hij als hoofd Wegen en Verkeer bij de ANWB waar hij tot zijn pensioen bleef werken.
** een grensbataljon bestaat uit drie compagnieën, die ieder bestaan uit 150 manschappen. In ieder legeringsgebouw kon 1 compagnie.
Bronnen
- Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed – Rijksmonumentomschrijving 514125
- Elias Beeckmankazerne in Ede, bouwhistorisch onderzoek en waardering van gebouw 13 – ARCX, burp voor monumentenzorg en cultuurhistorie (17 januari 2012)
- De Constant Rebecque Kazerne, cultuurhistorische analyse van de kazerne als stedenbouwkundig ensemble – CRIMSON (mei 2010)
- Achter de Wacht 6, Boostkazernes, Defensiekrant 02, Ritmeester Arthur van Beveren
- Achter de Wacht 7, Ernst Casimirkazerne, Defensiekrant 03, Ritmeester Arthur van Beveren
Meer foto’s van de Generaal de Bons kazerne van Jan van Dalen zijn hier te vinden.
