Nederland heeft nog zo’n 600 gemetselde fabrieksschoorstenen, in hoogte variërend van acht tot 85 meter. De meeste schoorstenen zijn niet meer in gebruik. Er zijn nog zo’n 75 ‘rokende’ schoorstenen, vooral van glas- en steenfabrieken. Harm Meijer uit het Groningse Ten Boer is in Nederland het enige bedrijf dat schoorstenen kan restaureren en onderhouden.
Meijer (nu 75 jaar) zat als jonge jongen in de openhaard bouw, en ging af en toe als hulpje mee omhoog, een schoorsteen op. ‘Je klom gewoon aan de buitenkant via de klimijzers omhoog. Er was geen leuning, je was niet aangelijnd, je zat tijdens het werk op een soort stalen bokje, met twee plankjes erop. Dat deed je gewoon.’
Sluipmoordenaar in de schoorsteen
Het onderhoud van schoorstenen richt zich vooral op twee zaken. Bij een schoorsteen die niet meer wordt gebruikt ‘vergipst’ de mortel tussen de bakstenen omdat er jarenlang stoom en zwavelzuurhoudende gassen door de pijp zijn getrokken. Dat proces gaat ook verder als er geen warme luchtstroom meer door de pijp trekt en de binnenkant vochtig wordt. ‘Als een soort sluipmoordenaar verkruimelt de specie.’ Ook kan het metselwerk door roestvorming van stalen banden of klimijzers worden aangetast. Meijer: ‘Maar alles is te repareren.’ Meijer heeft inmiddels een procedé ontwikkeld om het vergipsen te stoppen en de zwavel te neutraliseren.
Meijer heeft het onderhoud aan fabrieksschoorstenen lang beschouwd als ‘gewoon werk’, maar is in de loop der tijd de erfgoed- en monumentale waarde meer gaan waarderen, zegt hij. ‘Als je het metselwerk bekijkt van zo’n schoorsteen van Puyenbroek in Goirle, of de BeKa-schoorsteen in Tilburg, met zo’n prachtige kop, dat is bijzonder vakmanschap.’ Het is fijn werk, vindt Meijer. ‘Elke schoorsteen is te repareren. Als je zo’n oud en krom ding hebt met gaten erin, en die staat er dan weer helemaal mooi en recht bij, ja dat is mooi.’
‘We doen het goed of niet’
Dat Harm Meijer het enige bedrijf is dat dit werk nog doet, is soms ongemakkelijk, zegt hij. ‘Een opdrachtgever wil soms meerdere offertes. Dat kan dus niet, of hij moet naar het buitenland.’ Aan de andere kant: ‘Wij kunnen ook dingen afdwingen. Dan wil een opdrachtgever alleen de kapotte stenen vervangen en niets aan het voegwerk doen. Dan zeggen we: we doen het goed, of we doen het niet.’
Herbestemming van zo’n schoorsteen is ingewikkeld, bij een molen of een watertoren is dat een stuk eenvoudiger. ‘Er zijn er veel gesloopt in de jaren zestig en zeventig. Toen herinnerden die schoorstenen aan vieze industrie en wilden gemeentes er vanaf.’ Dat ze perfect te gebruiken zijn als antennemast voor mobiele telefonie is de redding geweest van veel exemplaren, zegt Meijer. ‘Met de opbrengst uit verhuur konden in elk geval de verzekering en het onderhoud worden betaald.’
Schoorsteenpijpen in stukken gezaagd en verplaatst
Het publiek krijgt steeds meer waardering voor dit industriële erfgoed, zo lijkt het. In Bodegraven organiseerden bewoners van de voormalige Andrélonfabriek met succes een crowdfundings-actie voor het behoud en onderhoud van de historische schoorsteen naast hun appartementen. In Renkum ontstond eind vorig jaar grote verontwaardiging toen de fabrieksschoorsteen van steenfabriek Wienerberger aan de overkant van de rivier in Heteren, ineens gesloopt bleek. ‘Een monument van de Gelderse baksteenindustrie is weg’, aldus een inwoner van Renkum in de regionale pers. ‘In combinatie met de steenfabriek in de Jufferswaard en de schoorsteen van steenfabriek Zilverschoon in Randwijk was het een bijzonder ensemble dat herinnerde aan het historische klei- en steenfabriekenlandschap langs de rivier.’ Meijer heeft ook al diverse schoorsteenpijpen in stukken gezaagd en verplaatst: het Openluchtmuseum in Arnhem en het DRU-terrein in Ulft kregen bijvoorbeeld exemplaren van elders.
In de nieuwe woonwijk Op Enka in Ede staan nog twee fabrieksschoorstenen, uit de tijd dat hier een kunstvezelfabriek was gevestigd. Harm Meijer restaureerde ze. ‘Dat was wel vragen om problemen, want er woonden al mensen. Bij het uitkappen van de voegen en herstel van roestige metalen banden komt veel stof en rotzooi vrij. Ook al bevochtig je alles en houd je rekening met de windrichting, het geeft overlast. Zoiets moet je doen voor er mensen wonen.’
Gele radiaalstenen
Staat er nog een schoorsteen op zijn verlanglijstje, die hij graag onder handen zou willen nemen? ‘Ja. Die van Vriezenveen. Eén van de twee nog bestaande schoorstenen in Nederland die is gebouwd van gele radiaalstenen. Deze heeft prachtige decoraties in rode radiaalsteen. En de kop van de schoorsteen is er niet meer, maar op een antiek tegeltableau in het museum van Vriezenveen, is te zien hoe die eruitzag. Het zou fantastisch zijn als ik die er weer in volle glorie op mocht zetten.’
