Wat zou jij doen met een half miljoen? Dit overkomt predikantsdochter Elisabeth Bax onverwachts in 1874 als ze van een weldoener plotseling 19.000 gulden ontvangt, een bedrag dat vandaag de dag ongeveer een half miljoen euro zou zijn. Bijzonder detail: ze heeft deze man nooit in persoon ontmoet… Het idee om het geld aan zichzelf te besteden komt niet in haar op. Ze besluit het te gebruiken voor een maatschappelijk doel: het bouwen van een hofje voor weduwen in Zutphen.
Elisabeth Bax wordt op 17 maart 1831 in Zutphen geboren als vijfde kind en eerste dochter in een Nederlands-hervormd domineesgezin. Haar vader, een predikant in Zutphen, sterft tragisch bij een brand in Rotterdam, als Elisabeth slechts zes jaar oud is. Het gezin verkeert hierna in grote armoede. Ondanks deze tegenslag groeit Elisabeth op tot een energieke en gelovige vrouw. Zo wordt zij al op jonge leeftijd gegrepen door het Bijbelverhaal over Elia en de weduwe van Sarepta, waarin Elia ervoor zorgt dat de gastvrije weduwe altijd voldoende te eten zal hebben.
Op 22-jarige leeftijd verhuist ze naar Lage Vuursche om de huishouding van haar broer Hendrik te doen. Wanneer hij in 1855 trouwt, trekt zij in bij haar moeder in Warnsveld. Hier leert ze H.C. Gladbeek kennen, een theologiestudent met wie ze zich verlooft. Helaas overlijdt hij tijdens zijn studie, nog geen dertig jaar oud.
In 1869 komt Elisabeth Bax, na een oproep in een krant voor een inzamelingsactie ten behoeve van een arme vriend, in contact met ene heer Janssen uit Overveen. Hij trekt zich het lot van de man aan en doneert een envelop met tien gulden. In haar dankbrief verwijst Elisabeth naar de weduwe van Sarepta: “Zoals Elia gezonden was naar de vrouw om door haar onderhouden te worden, zo was de behoeftige geestelijke broeder naar haar gekomen.” Dit markeert het begin van een briefwisseling die vier jaar duurt, tot Janssen overlijdt. Na zijn dood blijkt echter dat hij haar, zonder verdere voorwaarden, 19.000 gulden heeft nagelaten. En dat terwijl ze de man nooit in levenden lijve heeft gezien.
Elisabeth worstelt met de vraag hoe zij dit enorme bedrag het beste kan besteden. Aan zichzelf uitgeven wil zij het niet. Een plan om een christelijke school te starten bevalt haar uiteindelijk ook niet. Geïnspireerd door het eerdergenoemde Bijbelverhaal besluit Elisabeth een tehuis te stichten voor weduwen die geen geregeld inkomen hebben. Samen met aannemer Reesink en de burgemeester van Zutphen zoekt ze in Zutphen naar een geschikte plek waar dit gebouwd kan worden. Het moet vooral niet te ver afgelegen liggen voor toekomstige bewoonsters. Uiteindelijk valt de keuze op de Pastoorswal (nu de Isendoornstraat). “Die wallen, dat hoog-en-laag, die wirwar van bomen en struiken, riet en water vormen geen bezwaar. Hier is sfeer, hier is rust, bevind je je in de stad en toch in de natuur.”
Buitenstaanders vinden de plannen te groot en te royaal opgezet, maar Elisabeth reageert: “Ik heb een ruime gift ontvangen en de weduwen zullen een ruime woning hebben.”
In het L-vormige pand, dat de naam Sarepta krijgt, worden op de begane grond zes ruime en goed verlichte woningen gebouwd die kosteloos beschikbaar worden gesteld aan weduwen boven de vijftig. Een rondbogige poortingang met hekwerk geeft toegang tot een binnenhal, waarop de deuren van de woningen uitkomen. Bijbelteksten aan weerskanten worden op de muur aangebracht. Boven de ingangspoort bevindt zich een dubbele bovenwoning, waar Elisabeth zelf intrekt. Het hofje wordt omringd door een grote tuin.
Bescheiden als zij is, weigert Elisabeth de eerste steen te leggen. Het ontwerp van het “Reglement voor de bewoonsters der Sareptastichting te Zutphen” stelt zij wel zelf op. Hierin komt haar gelovige en maatschappelijke inborst sterk naar voren. Volgens deze huisregels moeten de bewoners zich houden aan de zondagsrust, is het streng verboden om te vloeken en zijn zij verplicht om de wekelijkse – door haarzelf geleide – gebedsdiensten bij te wonen en om elkaar in raad en daad bij te staan.
Tussen 1895 en circa 1900 bewoont Elisabeth de bovenverdieping. Na een val op zeventigjarige leeftijd verhuist zij naar twee benedenwoningen die verbonden zijn door een tussendeur. In de ene ruimte gaat zijzelf wonen. In de andere woont een van de andere hofbewoonsters, mevrouw Bennink, die haar zal verzorgen. De laatste negen jaar van haar leven is Elisabeth volkomen blind en nauwelijks in staat om te lopen. Uiteindelijk sterft ze op 20 augustus 1917 aan de gevolgen van kanker. Elisabeth Bax is 86 jaar oud geworden.
Na haar dood komt het beheer van het hofje onder de verantwoordelijkheid van de diaconie van de Nederlands Hervormde gemeente. Tot ongeveer 1990 worden de woningen uitsluitend bewoond door weduwen en alleenstaande vrouwen. In het begin van de jaren dertig wordt het hofje grondig verbouwd. Er wordt riolering aangebracht en alle huizen worden nu voorzien van waterleidingen en elektriciteit. Ook in de jaren zeventig is het nodig het hofje te moderniseren. De bedsteden worden weggebroken en er wordt een aparte woon-slaapkamer gerealiseerd. Door veranderingen in de sociale wetgeving doet de oorspronkelijke doelgroep echter steeds minder een beroep op de diaconie.
In 2005 gaat het hofje over naar de nieuwe eigenaar BOEi. Tijdens een ingrijpende restauratie en woningverbetering in 2008 worden nieuwe keukens geplaatst en de zolderverdiepingen bewoonbaar gemaakt, door vaklui én met inzet van de bewoners zelf. Tot dan toe waren de zolders eenvoudige ruimtes waar je door de dakpannen heen kon kijken. De bewoonsters sliepen beneden. Nu hebben alle huisjes één grote of twee kleinere slaapkamers op de eerste verdieping. Een verdubbeling bijna van het woonoppervlak
Het hofje wordt nog steeds gebruikt als woongebouw voor alleenwonenden, al kunnen dit nu ook mannen zijn. De huurders zijn verenigd in een woonvereniging en maken gezamenlijk afspraken over het gebruik en het onderhoud van het hofje. Op deze manier heeft zowel Elisabeth Bax als BOEi zich ingezet voor het welzijn van de gemeenschap, zij het op verschillende manieren en in verschillende tijden.
Meer weten? Lees meer over onze andere verhalen. Of ontdek de boeken in de BOEi-bibliotheek.
Bronnen:
Het Sarepta Hofje, Ruim 100 jaar zorg voor de naaste in Zutphen, Jan Kreijenbroek (1996)
Oude Paden, Kerkhistorisch Tijdschrift (juni 2003)
Erfgoedcentrum Zutphen
Huygens Instituut
Tekst: Jasmijn Bus
