BOEi Blog – auteur Kim Heuvelmans
Sinds de jaren ’60 staan schoorstenen vooral symbool voor milieuvervuiling en zware industrie. Dat was vroeger wel anders: schoorstenen waren het symbool van welvaart en vooruitgang. Daarom werden schoorstenen dan ook met veel aandacht en zorgvuldigheid ontworpen en versierd. Een rijke industriestad werd gekenmerkt door een woud van fabrieksschoorstenen. Waar we nu vooral denken aan CO2 uitstoot, dachten bewoners toen bij het zien van al deze herkenningspunten aan bedrijvigheid en vooruitgang. Na 1860 zijn er in Nederland ca. 10.000 schoorstenen gebouwd, waar er tegenwoordig nog enkele honderden van over zijn. Veel schoorstenen zijn (al dan niet samen met hun fabrieken) in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw gesloopt vanwege veranderende productieprocessen.
Bij BOEi hebben we gelukkig een mooie, diverse collectie oude fabrieksschoorstenen met elk een eigen verhaal. De meeste schoorstenen fungeren nu vooral als markant element in het landschap en herinneren aan een bedrijvig verleden. Het vinden van een nieuwe functie voor een bijzonder object als een schoorsteen is namelijk niet gemakkelijk: meest voor de hand liggend is een herbestemming als telecomzendmast, vanwege de hoogte. Hieronder een selectie van BOEi schoorstenen:
ENKA Schoorstenen
Luchtfoto van Kunszijdefabriek ENKA 1921 – Collectie van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie
ENKA terrein in 2017 – Jan van Dalen Fotografie
De ENKA schoorstenen in Ede waren zo kenmerkend voor de Kunstzijdefabriek dat ze destijds in het logo opgenomen zijn. Van veruit (en vanuit de trein) zijn de ketelschoorsteen uit 1920 (de Dunne) en de Spinnerijschoorsteen uit 1927 (de Dikke) te zien. De dikke is met een omtrek van 30 meter één van de breedste nog bestaande gemetselde schoorstenen in Nederland.
De spinnerijschoorsteen is gebouwd voor de afvoer van spingassen die vrijkwamen bij het productieproces. Oorspronkelijk had de fabriek geen afzuiging waardoor de spinners de hele dag werden blootgesteld aan de spingassen. De werknemers kregen uiterst pijnlijke (spin)ogen wat kon leidden tot tijdelijke blindheid. Pas met de komst van afzuiginginstallaties en de afdichtingen van de spinmachines namen deze problemen af. Over de daken en langs de gevels van de spinnerij en blekerij liepen grote buizen, die de spingassen transporteerden naar de schoorsteen.
De schoorstenen op het ENKA terrein moesten in mei 1940 neergehaald worden omdat ze een duidelijk baken waren voor het naderende Duitse leger. Dit leger naderde echter zo snel dat op de eerste oorlogsdag alle Nederlandse soldaten werden weggeroepen en de sloop van de schoorstenen niet doorging. Aan het einde van de oorlog speelde precies het omgekeerde probleem: de schoorstenen vormden een baken voor de Geallieerden. Wederom moesten de schoorstenen opgeblazen worden. De explosieven zaten al om de schoorstenen maar om onbekende reden zijn de schoorstenen (gelukkig voor ons) toch niet opgeblazen.
Nedalco Schoorsteen
Nedalco Schoorsteen – Jan van Dalen Fotografie
De Nedalco Schoorsteen in Bergen Op Zoom is één van de hoogste gemetselde schoorstenen van Nederland. De schoorsteen werd in 1938 gebouwd voor de Zuid-Nederlandse Spiritusfabriek (later Nedalco). De schoorsteen is 75 meter hoog en is tegenwoordig vooral herkenbaar aan de blauwe verlichting bovenin de schoorsteen. Op de schoorsteen staat een 15 meter hoge staalconstructie waardoor de schoorsteen gebruikt kan worden als zendmast. De blauwe verlichting in deze staalconstructie is een duidelijke verwijzing naar de spiritus die vroeger in de fabriek geproduceerd werd en is van ver te zien.
Julianaschoorsteen
Jan van Dalen Fotografie
Jan van Dalen Fotografie
De Julianaschoorsteen (1955) was één van de vele schoorstenen die ooit de horizon van Oosterhout bepaalden. De schoorsteen maakte oorspronkelijk deel uit van de in 1924 opgerichte Wasserij Juliana. Deze fabriek aan de Zuid-Willemsvaart breidde in 1955 uit met een ketelhuis en de bijbehorende hoge schoorsteen. De naam van de fabriek werd zo hoog en zo groot mogelijk in de schoorsteen gemetseld zodat de fabriek van ver te onderscheiden was. Bij het ontwerp werd bepaald van welke kant zichtbaarheid het belangrijkst was en aan die kant werd de naam ingemetseld. Er is duidelijk veel aandacht aan de bouw van de schoorsteen besteed. Intussen zijn alle andere fabrieksschoorstenen in Oosterhout verdween en is de Julianaschoorsteen de enige verwijzing naar een uniek stukje Oosterhoutse historie. De schoorsteen is in 2016 gerestaureerd en wordt straks het middelpunt van de woonwijk die op het terrein van de oude wasserij wordt ontwikkeld. Er wordt nu gekeken of de schaduw van de schoorsteen als een soort zonnewijzer kan fungeren.
Schoorsteen Zuiderziekenhuis, Rotterdam
Jan van Dalen Fotografie
Bij schoorstenen denken we vooral aan zware productieprocessen en industiele complexen, maar ook bij andere soorten erfgoed zijn schoorstenen te vinden, meestal als onderdeel van een ketelhuis. De schoorsteen van het Zuiderziekenhuis in Rotterdam werd gebruikt voor de rookafvoer van de verwarmingsinstallatie en is gebouwd in 1938. De schoorsteen was verbonden aan het ketelhuis door middel van diverse stookkanalen. Het ketelhuis is de afgelopen decennia meerdere malen aangepast bij het moderniseren van de installaties en tijdens een van deze verbouwingen is de schoorsteen met bijna 23 meter ingekort naar 23 meter.
Schoorstenen bij Steenfabrieken
Steenfabriek de Randwijk in Heteren – Jan van Dalen Fotografie
Steenfabriek de Bunswaard in Beuningen – Jan van Dalen Fotografie
Steenfabriek de Bovenste Polder in Wageningen – Jan van Dalen Fotografie
Bij de diverse steenfabrieken van BOEi staat de schoorsteen nog fier op zijn plaats, in het centrale punt van het gebouw. De schoorstenen zijn van ver te zien in het rivierlandschap.
Schoorsteen Pannerden
Jan van Dalen Fotografie
De schoorsteen in Pannnerden hoort niet in het lijstje schoorstenen van BOEi thuis maar verdient hier toch een bijzondere melding. BOEi was betrokken bij de restauratie en herbestemming van het gemaal als adviseur. Bij Gemaal Oude Rijn in Pannerden stond tot 1923 een ketelhuis met schoorsteen. Op de plek van de gesloopte schoorsteen is bij de restauratie in 2016 een schoorsteen van cortenstalen ringen neergezet. Het is geen schoorsteen maar een herinnering aan een schoorsteen, een herkenningspunt voor de omgeving.
Meer weten over schoorstenen, hun bouwstijlen, makers en functies?
Fabrieksschoorstenen in Nederland, Arjan Barnard (2017)
Stichting Fabrieksschoorstenen: https://stif.nl/
