BOEi Blog | Koeltorens

Reusachtige betonnen kolossen met een witte wolk erboven. Voor het project waar ik deze winter aan mag werken, ben ik opzoek naar informatie over koeltorens. Hoe werken ze en waar staan ze? Hoe bijzonder is een koeltoren eigenlijk? Ik kwam er in mijn zoektocht achter dat er weinig informatie over koeltorens te vinden is. Iets waar ik graag verandering in wil brengen. In deze blog neem ik jullie kort mee in mijn speurtocht naar koeltorens.

Ik ben begonnen met uit te zoeken hoe een koeltoren eigenlijk werkt, want dan weet je ook waarom ze hun vorm hebben en waar je ze kunt terugvinden.

In de koeltorens werd het proceswater van een fabriek gekoeld. Het warme water werd door middel van een dikke buis naar de koeltoren getransporteerd. Dit water werd omhoog geleid (tot ca. een derde van de koeltoren) waar het in een rondom lopende goot terecht kwam. Vervolgens werd het water met sproeiers verspreid om daarna langs gootjes (gardeerwerk) naar beneden te stromen. De hoge vorm van de koeltoren zorgde voor de aantrekking van koude lucht vanaf de onderzijde van de koeltoren die het dalende water afkoelde. Het gekoelde water verzamelde zich in een bassin onder de koltoren. De torens werden gebruikt bij mijnen, centrales en grote fabrieken.

De bekendste Nederlandse koeltoren lijkt de toren te zijn van de Staatsmijn Emma tussen Treebeek en Hoensbroek. In de database industrieel erfgoed van BOEi is het de enige koeltoren die vermeld wordt en het is het voorbeeld dat steeds naar voren komt als ik online naar koeltorens zoek.

Deze koeltoren is bijzonder omdat het een van de speciaal voor de staatsmijnen ontwikkelde koeltorens van ingenieur Frederik van Iterson is. Hij ontwikkelde een koeltoren die een zelfdragende schaalconstructie van gewapend beton had. De koeltoren kreeg hiervoor een hyperboloïde vorm, die tegelijkertijd ook zorgde voor een natuurlijke trek. De eerste koeltoren van zijn ontwerp werd in 1918 in gebruik genomen bij de Staatsmijn Emma. Deze toren is in 1985 gesloopt. De constructie wordt kort omschreven in het standaardwerk Constructies van ijzer en beton door J. Oosterhoff. Hij vertelt dat er na deze eerste voor Staatsmijn Emma in ons land minstens honderd betonnen koeltorens verrezen.

In de beeldbank van het Regionaal Historisch Centrum zijn diverse foto’s te vinden van koeltorens van het type van Iterson. Ook bij andere mijnen en fabrieken.

 

Ik zoek verder naar voorbeelden van monumentale nog bestaande koeltorens en kom in de reeks Monumenten in Nederland en in het monumentenregister van de RCE een aantal verwijzingen tegen. Monumenten in Nederland vermeldt al dat er vele koeltorens van de mijnen in Limburg zijn verdwenen. Diverse betonnen koeltorens van de Staatsmijn Maurits in Geleen (gebouwd tussen 1927 en 1950) zijn behouden. In Simpelveld staat een vierkante betonnen koeltoren van een voormalige brikettenfabriek uit 1922 (beschermd als rijksmonument) en in Maasbracht een koeltoren van een elektriciteitscentrale (gebouwd in de jaren 70).

Buiten Limburg vind ik de koeltoren van brouwerij Van Weas Boots in Westrope Zeeland. Dit is een koeltoren uit 1930 met een betonbouwskelet en afgewerkt met bakstenen wanden en dakopbouw met art Deco details. Ook deze toren is beschermd als rijksmonument.

De RCE vermeldt nog op twee andere locaties koeltorens: twee bij de KEMA in Arnhem en èèn bij een voormalige bierhandel in Leiden. Beide voorbeelden lijken echter niet te gaan om een koeltoren waarbij water wordt gekoeld in losstaande torens. Uit luchtfoto’s krijg ik de indruk dat het bij beide locaties gaat om een rechthoekige toren aan het gebouw met ventilatieroosters.

Tijd voor een tussenbalans. Ik heb in de eerste zoektocht niet veel voorbeelden van nog bestaande koeltorens gevonden. Wel veel voorbeelden van gesloopte betonnen koeltorens op historische foto’s als vergelijking. Hoe nu verder? Ik weet dat er meer koeltorens moeten zijn. De twee betonnen koeltorens uit 1952 en 1960 op het terrein van de voormalige machinefabriek Stork in Hengelo komen bijvoorbeeld nergens naar voren in de bronnen. Er moeten bij veel meer fabrieken koeltorens hebben gestaan om het proceswater te koelen. Ook de koeltorens van diverse elektriciteitscentrales (bijvoorbeeld de Amercentrale in Geertruidenberg), van Tata Steel in IJmuiden en van de kerncentrale in Borssele komen niet meteen naar boven. Gezien de jongere leeftijd van deze torens is dit misschien niet zo gek, maar ik had toch meer verwacht.

Ik besluit maar eens op Pinterest ‘cooling towers’ in te typen om te kijken wat daaruit komt. Het blijkt een schot in de roos. Al snel kom ik terecht bij prachtige foto’s van koeltorens van Bernd en Hilla Becher. Het Duitse echtpaar maakte zwart-witfoto’s van honderden industriële installaties, en dus ook van koeltorens. Het boek ‘Kühltürme’ vind ik op Marktplaats en heb ik de volgende dag al in huis. Het is een mooi uitgegeven fotoboek met 236 hoofdzakelijk Duitse koeltorens in allerlei vormen en maten. Twee Nederlandse koeltorens in Geleen staan in het boek.

De meeste koeltorens in het boek zijn opgebouwd uit vakwerk (meestal staal) met een houten betimmering aan de binnenzijde. Doordat de binnenzijde constant nat is, is hout een geschikt materiaal voor koeltorens. De grotere torens hadden voor de stevigheid van de constructie een stalen vakwerk. De grote torens werden op een gegeven moment vaak van gewapend beton gemaakt met een houten binnenwerk om het water te verspreiden.

Het boek heeft een korte introductie waar ik voor het eerst informatie tegenkom over de historie van koeltorens. In Duitsland worden ze sinds het einde van de negentiende eeuw gebruikt. Daarvóór werd voor het koelen water uit rivieren of de zee gebruikt. De koeltorens vragen in principe geen energie omdat het koelwater valt, en de trek voor afkoeling zorgt. Een alternatief vanaf de jaren ’20 van de vorige eeuw was een ventilatorkoeler. Deze was niet afhankelijk van de buitentemperatuur en een stuk kleiner maar de ventilator kost wel energie.  Zowel de koeltoren als de ventilatiekoeltoren worden bij het schrijven van het boek in de jaren 70 nog altijd gebouwd.

Hoewel het boek over Duitsland gaat, verwacht ik dat hier de ontwikkeling gelijkliep. Op de historische foto’s van Stork ben ik diverse torens tegengekomen die verdacht veel lijken op de houten koeltorens in het boek van Becher. In de beeldbanken van de provinciale archieven is een paar voorbeelden te vinden als ik zoek op ‘koeltoren’

Via Pinterest vind ik een foto van de houten koeltoren van textielfabriek Van Heek in Enschede met een verwijzing naar de site van Cultureel Erfgoed Enschede. Hier blijkt een artikel te staan over de koeltorens van Van Heek met ontwerptekening en vergunning.

Inmiddels heb ik al aardig wat tijd besteed aan mijn zoektocht. Ik weet meer over koeltorens, maar weet ook dat er nog veel meer informatie moet zijn. Er zullen nog foto’s in beeldbanken zitten waarin de koeltorens niet getaged zijn en daarom niet snel te achterhalen. Ook heb ik krantendatabase Delpher nog niet afgestruind. Hier zal in de gescande tijdschriften vast allerlei technische informatie te vinden zijn over inmiddels gesloopte koeltorens.

Ik moet echter verder met het schrijven van mijn onderzoek waarvan de deadline nadert dus Delpher zal moeten wachten.

Wilt u ons helpen om alle koeltorens in Nederland te documenteren? Laat dan weten of er koeltorens bij uw in de buurt staan via communicatie@boei.nl

 

 

Door Kim Heuvelmans

Foto header: een van de twee koeltorens op het terrein van de voormalige machinefabriek Gebr. Stork & Co

>> lees hier de andere edities van de BOEi Blog