De Koloniën van Weldadigheid ontstonden in 1818 als burgerinitiatief in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Destijds leefde een op de drie huishoudens in de steden in armoede. De landbouwkoloniën werden ingezet om armoede te bestrijden, door mensen te verheffen met werk op het land, vorming en opleiding. De Koloniën van Weldadigheid zijn de vroegste en grootste binnenlandse landbouwkoloniën voor armoedebestrijding ter wereld. Ze functioneerden tot de komst van sociale wetgeving in 1918.

Veenhuizen was één van de zeven Koloniën van Weldadigheid en de grootste onvrije kolonie. Gezinnen, wezen, bedelaars en landlopers verbleven hier onder 24-uurs bewaking. Zij werden door de vele plaatselijke afdelingen van de Maatschappij van Weldadigheid vanuit tientallen grotere plaatsen in Nederland opgezonden. Nadat de moderne verzorgingsstaat kwam, met werkloosheidsuitkeringen en gezondheidszorg voor iedereen, was armoedebestrijding met het systeem van landbouwkoloniën niet langer nodig. Na 1953 werden er geen nieuwe kolonisten meer naar Veenhuizen gestuurd en werden de gestichten geleidelijk in gebruik genomen als gevangenissen.

Uitzonderlijk landschap en verhaal

Het landschap van de Koloniën van Weldadigheid werd ingericht op een geordende en symmetrische manier die bewoners aan moest sporen tot rationeel en productief gedrag, zodat mensen zelfredzaam konden worden. In de Koloniën ervaar je deze structuur nog steeds als je kijkt naar de monumentale lanen, waterwegen, akkers en bebouwing. De geschiedenis is actueel doordat zij inspiratie biedt voor de kunsten, voor boekpublicaties en ondernemerschap. Daarnaast heeft één op de 16 Nederlanders hier voorouders.

De Nieuwe Rentmeester Veenhuizen

Halverwege de negentiende eeuw is Veenhuizen in eigendom van de Nederlandse staat gekomen. Het dorp kreeg een justitiële functie die sindsdien centraal heeft gestaan. Het dorp ligt in de gemeente Noordenveld in het landelijke gebied van Noordoost-Drenthe, tegen de grens met Friesland. Veenhuizen heeft ongeveer 1.250 inwoners, waaronder een wisselend aantal gedetineerden in de penitentiaire inrichtingen Esserheem en Norgerhaven. Door de verkoop in 2021 is circa 70 hectare grond met daarop onder andere circa 80 monumentale rijksgebouwen over gegaan naar de nieuwe eigenaar De Nieuwe Rentmeester, opgericht door BOEi en Het Drentse Landschap. Een deel van Veenhuizen blijft eigendom van de Nederlandse staat, waaronder twee nog functionerende gevangenissen en agrarische gronden.

Stichting de Nieuwe Rentmeester Veenhuizen heeft als doelen:

• het bevorderen van samenwerking tussen de diverse actoren op het gebied van behoud en beheer van monumenten, Nederlands erfgoed en andere architectonisch of historisch belangrijke bouwwerken of onderdelen van bouwwerken betreffende de locatie Veenhuizen in de gemeente Noordenveld en alles wat daar direct of indirect mee te maken heeft of kan hebben. De stichting streeft ernaar om voorlichting en educatie te geven over Veenhuizen en haar geschiedenis inzake de Koloniën van Weldadigheid;
• het in het kader van voormeld doel verkrijgen, bewaren en vervreemden van registergoederen.

Unesco werelderfgoedstatus

Veenhuizen maakt onderdeel uit van de Koloniën van Weldadigheid die in 2021 de Unesco werelderfgoedstatus hebben gekregen.