Op het Enka-terrein in Ede staan nog twee fabrieksschoorstenen, die geïntegreerd zijn in het stedenbouwkundig ontwerp van de nieuwe woonwijk. Iconen die herinneren aan de hoogtijdagen van de kunstzijdefabricage, die van 1922 tot 2002 op deze plek was gevestigd. De schoorstenen zijn nu bijzondere landmarks, waar de bewoners van de nieuwe wijk OP Enka, trots op zijn.
Rozenwater tegen de stank
De laagste schoorsteen, de Ketelhuisschoorsteen (bijgenaamd: de dunne, 53 meter hoog) werd vier jaar geleden al gerestaureerd en diende ooit voor de afvoer van rookgassen die vrijkwamen bij de energieopwekking voor de fabriek. De tweede schoorsteen, de Spingasschoorsteen (bijnaam: de dikke, gebouwd in 1927) is de hoogste en breedste gemetselde schoorsteen die in Nederland nog overeind staat. Dit exemplaar van 85 meter hoog en met een diameter van ruim 10 meter bij de voet, voerde het giftige spingas af dat bij de fabricage van kunstvezels vrijkwam. Ontwikkelingsmanager Han Wartna van BOEi: ‘Dat gas stonk enorm en was erg irriterend voor je ogen. Het werd daarom via een buizenstelsel vanuit de spinnerij afgezogen en via een container met rozenwater door de schoorsteen naar de buitenlucht geleid.’
Schoorsteen als teken van welvaart
Het was van meet af aan duidelijk dat naast een aantal historische gebouwen, ook de twee schoorstenen bewaard zouden blijven en onderdeel moesten worden van de nieuwe wijk, zegt Han Wartna. ‘Zij maken direct de industriële historie van het terrein duidelijk. Schoorstenen vertellen het verhaal van de industrialisatie van Nederland. Als je vroeger veel schoorstenen zag in het silhouet van een stad, was dat een teken van welvaart. In dit geval kun je het grote belang van de Enka-fabriek voor de ontwikkeling van Ede aan die schoorstenen aflezen.’
BOEi kreeg de schoorstenen pas in 2018 in bezit, terwijl de bouw van de woningen eromheen al was begonnen. Han Wartna: ‘We begonnen pas met de restauratie van de grote schoorsteen in november 2020. Al snel zaten we in de lockdown. Iedereen werkte thuis terwijl het werk aan de schoorsteen natuurlijk voor overlast zorgde: er stonden machines te stampen, de voegen moesten worden uitgehakt en daar kwam erg veel stof bij vrij. Daar hadden omwonenden last van op hun huizen en auto’s. We hebben erg veel telefoontjes gehad. Begrijpelijk. Dat werk had natuurlijk moeten gebeuren voordat de woningen werden gebouwd.’
Waardevol om te behouden
Het restauratiewerk kon niet helemaal worden afgerond vanwege gebrek aan financiën, maar die financiering is nu wel rond: restauratie van de onderste 15 meter van de schoorsteen wordt nu alsnog uitgevoerd. Wartna: ‘Je hoort dat bewoners het bijzonder en fijn vinden om bij zo’n industrieel monument te wonen. Het is imposant en ze zijn er trots op.’ Sommige bewoners ervaren wel enige overlast vanwege de slagschaduw van de schoorsteenpijp, weet Wartna. ‘Maar het is natuurlijk geen groot gebouw, dus die schaduw verdwijnt ook weer snel.’
Herbestemming van deze fabrieksschoorstenen is nu niet aan de orde. ‘Wellicht vinden we in de toekomst een passende herbestemming voor de grote schoorsteen.’ Wartna: ‘Al het werk dat we eraan doen is bedoeld om ‘m veilig te kunnen laten staan. Het brengt niets op, maar we hebben er in Nederland voor gekozen om hier subsidie aan te besteden. Bijna iedereen in de samenleving vindt het waardevol om zulk cultureel erfgoed te behouden.’
