Geef cultureel erfgoed een nieuwe toekomst en steun BOEi! - Doe mee

De Archeologie van Casino Huisduinen

 

112-1-3003_1945_crop.png

“Verzamel de verhalen van het Logement.” Met die opdracht stapte ik als historisch ingenieur van BOEi in de auto richting Huisduinen en parkeerde tegenover het poortgebouw. Ik vind het altijd prettig weinig informatie te hebben vóór een verkenning. Blanco er in, dan kan ik beter uitzoomen: “Wat is er eigenlijk allemaal te zien?” Mijn opdracht betrof dus het Logementsgebouw – beter bekend als ‘het Casino’ – maar er is natuurlijk niet sprake van ‘één gebouw’ maar van een ‘complex’. Een Duits militair complex om precies te zijn, dat deel uitmaakte van de Atlantikwall in de Tweede Wereldoorlog. Het Casino, de Poort en de Artillerieloods zijn de drie overgebleven gebouwen daarvan en allen beschermd monument.

Ik ben bij een verkenning ook altijd benieuwd naar de indrukken: wat voor sfeer ademt het complex en hoe helpt dat de plek te begrijpen? Kun je de geschiedenis nog voelen? Ik moet bekennen dat het terrein me wat dat laatste betreft eigenlijk vooral verwarde. Door de bouwactiviteiten aan het dak van het Casino en voor de nieuwe wijk was het terrein één grote chaos, waarin de oorspronkelijke inrichting niet meer is te herkennen. “Wat heb ik nu net eigenlijk gezien?” was een vraag die bij me bleef, ook toen ik alweer in de auto zat op weg terug naar kantoor.

Thuis greep ik de telefoon eens contact op te nemen met Nick Warmerdam. Nick is archeologisch specialist op het vlak van de Atlantikwall en auteur van het boek ‘Verstoven Verleden’. In no-time regende het berichtjes over Widerstandsneste, de Kroontjesbunker en Flugzeug Abwehr Kanone. En over de vluchttunnels in het OSenO complex en vooral over de tuin. Ja, die tuin (!) want “hoeveel originele Duitse tuinen zijn er nu nog?” vroeg Nick ergens in ons telefoongesprek. “Geen idee…”

Nick heeft zich gespecialiseerd in archeologisch vooronderzoek rond dit soort terreinen. “De meeste informatie over het complex die je online kan vinden, rammelt nogal”, vertelt hij. “Je kan het beste het boek van Paul Dijkstra ‘Bunkers in de Noordkop’ er bij pakken. Daaruit is op te maken dat ‘Logement Duitse Officieren’ een nogal beperkte aanduiding is. Het terrein was vóór de oorlog al in gebruik bij de Nederlandse artillerie met één loods. De Duitse Kriegsmarine bouwde tijdens de bezetting uit tot het Marine Artillerie Zeugamt. Dit was het bevoorrading en onderhoudscentrum voor alle artillerie in de omgeving. Het was onderdeel van de Nebenstelle Den Helder van het Marine Artillerie Waffen Kommando.

Wat nu het ‘logementsgebouw’ of ‘Casino’ heet was in de eerste plaats een kantoor met technische tekenkamer. Bij de loods was een blusvijver die ik een paar jaar geleden nog heb gezien en ik vraag me af of die er nog is. Het complex had zijn eigen vluchttunnels naar de duinen voor het geval er een aanval was en vlakbij stond een stelling voor luchtafweergeschut die het moest beschermen. Wacht ik maak wel even een kaartje. Ik zet de tuinen er ook wel bij.”

Met behulp van historische luchtfoto’s en archiefmateriaal construeerde Nick een intrigerend beeld van het complex. Op de kaart (zie afbeelding) zien we in het midden de grote artillerie loods (2), daar omheen groenstroken (5) en een ronde blusvijver die een ornamentele als praktische functie had. Ook de vooroorlogse woning (12) en opzichterswoning (10) waren in Duits gebruik en het complex kende niet alleen de ingang met het Poortgebouw vanaf de (huidige) Anton Piecklaan, maar ook nog twee aan de Kijkduinlaan en vlak bij het Tillenhof. In de duinrand achter de Nederlandse artillerieloods lag in de oorlog een stelling voor licht luchtafweergeschut tegen duikvluchten van Amerikaanse en Engelse vliegtuigen. Tussen deze stelling en de loods lagen twee vluchttunnels, gemaakt uit betonnen ringen (niet op de kaart).

 

Vluchttunnels_crop_.jpgHoewel ik blij ben met de kaart van Nick en alle informatie, vervulde het me als archeoloog ook met enige weemoed. Speurend op internet kwam ik er achter dat het complex zoals Nick het beschrijft een paar jaar terug nog vrijwel geheel intact was. De tuin voor het Casino met mogelijk nog de vlaggenmast, de fraaie gemetselde blusvijver, de vluchttunnels naar het duin en originele elektriciteitshuisjes, ze waren er allemaal nog! Het complex had daarmee een hoge historische integriteit, die vreemd genoeg in de bouwhistorische en stedenbouwkundige analyses nauwelijks wordt benoemd. Hoe kan het nu dat bij de rijksdienst de gebouwen staan omschreven als ‘monument in een complex’, maar dat van de inrichting van dat complex niet als waarde is meegenomen?

Het gevolg daarvan voor de herontwikkeling ligt voor de hand: wat je niet benoemt gaat verloren. De tuin van het Casino is recent verdwenen, de oude Nederlandse loods was op zichzelf niet bijzonder genoeg en werd gesloopt en de fraaie blusvijver, die de hele Koude Oorlog had doorstaan, is uit de grond gehaald. Ook het wegenplan ging op de schop, historische lijnen, waaronder de kenmerkende trapeziumvormige groenstrook naast de artillerieloods, zijn niet teruggebracht. De vluchttunnels, nog wel te zien op een internetfoto, zijn verdwenen voor de nieuwbouw. Wat twee jaar terug nog een ‘complex’ was, is nu eigenlijk drie losse gebouwen.

Als verhalenverteller intrigeert me dit alles. Dat de historische integriteit van het OSenO terrein is verdwenen, zegt iets over de mate waarin dat verhaal leefde in het dorp. Huisduinen is een actieve en zelfbewuste gemeenschap van mensen die het echt wel zullen zeggen als ze het ergens niet mee eens zijn. Misschien was het verhaal van terrein gewoon niet zo bekend?  Het belangrijkste kenmerk van een militair terrein voor de burger is immers het hek dat hun leefomgeving scheidt van die van de militairen. Wat er achter ligt weet je eigenlijk niet als burger. Of misschien was men wel vooral het karkas van het uitgebrande Casino zat en kreeg dat alle prioriteit.  Tijd om de burgers in Huisduinen maar eens te gaan vragen of dit klopt.

Tijdens de verkenning maakte ik daarmee al een klein begin, want in de nieuwe wijk sprak ik een echte Huisduinse die net met haar kroost terug kwam van de supermarkt. Ze woonde al haar hele leven in het dorp, vertelde ze.  “Waar ik het Casino van ken? Oh, wij speelden al als kind. Zover ik weet stond het altijd leeg en eigenlijk mochten we er niet komen. Dat maakte het spannend.”  En nu speelt haar eigen kind er ook, legaal, maar tijdens ons gesprekje trok het al gauw aan moeders’ arm: “Schiet nou op, mam, het is koud, ik wil naar binnen!” .

 

Militiar erfgoed_WO2_Huisduin_Den Helder_KL1.jpg

Legenda:

Nummer Aard Datering
1 Wohlfahrtsgebäude (administratiekantoor) 1942
2 Artillerie-Werkstatt 1942
3 Nederlandse artilleriewerkplaats. Door bezetter doorgebruikt. 1914-1918
4 Duitse toegangspoort 1942
5 Plantsoen/tuinaanleg, Duits 1940-1945
6 Vijver, onderdeel Duitse aanleg complex 1940-1945
7 Verlaagd sierstraatwerk met putten, al op luchtfoto 1944 zichtbaar 1940-1945
8 Twee betonnen vluchtgangen 1940-1945
9 Loods, mogelijk Duitse aanleg 1940-1945
10 Houten opzichterswoning, Tillenhof (in oorlog in gebruik) Voor 1914
11 Loods met plat dak Voor 1937
12 Woning, in gebruik bij Duitse bezetter (pad naar complex) 1940-1945
13 Wandelpad van woning richting complex 1940-1945
14 Overdekte doorgang/loopgraaf (onduidelijk) 1940-1945
15 Duitse luchtafweerstelling (kaliber 2 cm) 1940-1945

 

Tekst – Jobbe Wijnen
Kaart: Nick Warmerdam Cultuurhistorie
Bron: Paul Dijkstra, 2017. ‘Bunkers in de Noordkop’ klik hier.

Foto boven: luchtfoto uit 1945. let op de kenmerkende ronde vijver en grasveld die samen een driehoek vormen, naar de artillerieloods.
Foto onder: de vluchttunnels waren nog te zien op Google Streetview in 2009 (rode cirkel)