Wessel de Jonge is architect bij bureau WDJArchitecten en hoogleraar Heritage & Design aan de TU Delft. In het kader van 25 jaar herbestemmen in Nederland ging BOEi met hem in gesprek. De Jonge: “Het boeiende van herbestemmen is om iets te bedenken wat van nature zou passen bij het gebouw. Als je erin slaagt dat karakteristieke, dat onderscheidende aan te wenden is dat slim. Je laat het gebouw in zijn waarde en dat heeft opvallend genoeg vaak positieve gevolgen voor het budget.”
Door Erik Luermans, Foto: WDJArchitecten
“WDJArchitecten is nauw verbonden met de geschiedenis en dus herbestemming van de Van Nellefabriek hier in Rotterdam, waar we nu kantoor houden. Deze ervaring heeft ons bureau letterlijk en figuurlijk gestuurd naar herbestemmen. Een getransformeerde gebouw moet zijn plek, ook in de vroege fase van verandering, vinden in het publieke domein. De mensen moet nieuwsgierig worden en hun weg er naar toe vinden. Net zoals later bijvoorbeeld in de Westergasfabriek, heeft ook hier de opvallende tijdelijke culturele programmering bijgedragen aan de mondiale waardering die er is gekomen.”
“Opgeleid als ontwerper in Delft ben ik als het ware gerold in de analyses van kenmerkende iconische gebouwen van bijvoorbeeld Duiker en andere architecten van de vooroorlogse moderne architectuur. Er zijn toen zoveel uitgesproken gebouwen ontwikkeld die nu en straks hun functies verliezen of zien verdwijnen en de vraag was dus wat we doen met al dat erfgoed? Hoe gaan we dat technisch doen, hoe ga je deze allemaal een andere functie geven. Aan de TU Delft leiden we in de Sectie Heritage and Architecture (Erfgoed en Herontwerpen) inmiddels bijna een kwart van alle architectuurstudenten op. De noodzaak daartoe is groot. De studenten worden onderricht in en doen onderzoek naar de waarden van het gebouw – in brede zin-, naar de sociaal-culturele, de historische en de innovatieve bouwtechnische kant van het ontwerp en naar het herontwerpen van dat erfgoed.
Herbestemmen is geslaagd als de mensen er plezier aan beleven. Dat kan even goed de transformatie van een eenvoudig gebouw zijn. Maar het is duidelijk dat als de herbestemming een icoon in het geding is (bijvoorbeeld het Burgerweeshuis van Aldo van Eijck) waarbij de architecturale kwaliteiten zo hoog zijn, de transformatie ervan veel meer subtiliteiten vergt en je als architect als het ware meer op je handen moet gaan zitten. Bij cultureel belangrijke gebouwen gaat het om de instandhouding van dat gebouw maar zonder functie heeft het weinig zin. Het is van belang dat mensen op een zinvolle wijze gebruik maken van dat gebouw. Het begrip van duurzaamheid is hier ook in het geding. Iedereen is voor duurzaamheid maar toch blijft de discussie over hergebruik van monumenten vaak steken op standaard rekensommen en meetmodellen ten nadele van het monument, terwijl instandhouding ook betekent dat materialen, en het energiegebruik en CO2-uitstoot die gemoeid is met de productie daarvan, veel langer van nut zijn – maar dat wordt niet meegeteld. Gebouwen zijn kostbare assets, en woningen zijn duurzame gebruiksobjecten dus daar moeten we niet kwistig of slordig mee omspringen en altijd kijken naar mogelijke instandhouding.
Geld is bij herbestemming natuurlijk net als elders een factor van belang. Tegelijk moet je als ontwerper, als vakman de kundigheid en creativiteit kunnen opbrengen om ook met minder budget tot passende oplossingen te komen, daar ben je voor opgeleid. Tijd speelt daar ook een rol in. Herbestemmen heeft een methodologie die sterk afwijkt van nieuwbouw. Het bouwwerk staat er al, er moet een programma voor worden bedacht dat een dichte relatie heeft met de architectuur, de vorm. De analyse van dat gebouw is van groot belang: hoe zit het organisme in elkaar, je kunt niet zo maar wat gaan veranderen. Als het gebouw een belangrijke culturele betekenis vertegenwoordigt moet je daar zorgvuldig onderzoek naar verrichten, de waardenstelling. Dat kost dus tijd in het begin van het proces. Tegelijk opereer je in de wereld van vastgoed, waarin de dynamiek van tijd en zorgvuldigheid een geheel andere is.
Het boeiende van herbestemmen is om iets te bedenken wat van nature zou passen bij het gebouw. Als je erin slaagt dat karakteristieke, dat onderscheidende aan te wenden is dat slim. Je laat het gebouw in zijn waarde en dat heeft opvallend genoeg vaak positieve gevolgen voor het budget. Je gaat mee met de stroom, gaat mee met de betekenis van het gebouw. Daarom is dat vooronderzoek van enorm groot belang.
Nederland loopt voorop bij de aanpak van herbestemmen, al had Engeland eerder oog voor hun industrieel erfgoed. Nederland heeft lef in herbestemmen en in het bedenken van nieuwe functies met behoud van de kwaliteiten van het monument. We zijn wat progressiever en durven meer dan in andere landen en hebben voordeel van onze methodologische aanpak. Er hier is veel meer theorievorming ontstaan, waardoor de zorgvuldigheid van herbestemmen is toegenomen. Herbestemmen is van alle tijden maar de manier waarop en het nadenken over de goede eigenschappen en karakteristieken van het gebouw maken dat we over goede dragers beschikken voor de nieuwe invullingen van ons erfgoed. We creëren hiermee een situatie die transformatieprocessen versoepelen en vergemakkelijken. Als we al erfgoed “vergeten” zou ik in dat kader aandacht willen vragen voor het erfgoed van de betaalbare woningbouw, daar zouden we veel meer mogelijk moeten maken dan we nu doen. Dat hoort óók bij duurzaamheid!”
